KIẾN THỨC Y HỌC: HÀNH TRÌNH CỦA THUỐC TRONG CƠ THỂ

Từ khi bạn sử dụng ma túy cho đến lúc nó được loại bỏ khỏi cơ thể - hành trình của ma túy diễn ra như thế nào?

Quá trình từ khi thuốc được uống vào cơ thể qua đường miệng, phát huy tác dụng và cuối cùng thoát ra khỏi cơ thể có thể chia thành bốn giai đoạn chính. Đó là "hấp thu", "chuyển hóa", "phân phối đến các vùng bị ảnh hưởng" và "bài tiết". Chúng ta sẽ xem xét từng giai đoạn này bằng cách sử dụng các loại thuốc uống thông thường làm ví dụ.

Sự hấp thụ thuốc

Quá trình "hấp thu" đề cập đến việc thuốc được đưa vào cơ thể. Khi bạn uống thuốc cùng với nước hoặc nước ấm, đầu tiên thuốc sẽ đi qua thực quản và vào dạ dày. Tại đây, các axit và enzym tiêu hóa trong dạ dày giúp phân giải thức ăn và chuyển đổi nó thành dạng mà cơ thể dễ dàng hấp thụ. Thuốc uống qua đường miệng cũng sẽ hòa tan tại đây và trở nên dễ hấp thụ hơn. Sau đó, thuốc được chuyển đến ruột non. Một số loại thuốc được thiết kế để chỉ hòa tan trong ruột non mà không bị phân giải ở dạ dày, nhưng phần lớn các loại thuốc thường hòa tan ngay tại dạ dày.

Ruột non là nơi chủ yếu diễn ra quá trình hấp thụ chất dinh dưỡng. Thuốc sau khi hòa tan trong dạ dày sẽ trở thành các phân tử nhỏ và di chuyển đến ruột non, nơi chúng tiếp tục được tiêu hóa và hấp thu thêm. Sau khi được hấp thu tại ruột non, thuốc sẽ đi qua một mạch máu gọi là "tĩnh mạch cửa" để đến gan, điểm đích tiếp theo của quá trình này.

Giáo sư Akihiro Izu đã giải thích chi tiết về quá trình này như vậy.

Quá Trình Trao Đổi Chất 

Gan đóng vai trò quan trọng trong quá trình trao đổi chất của cơ thể. Nó chịu trách nhiệm phân hủy các chất dinh dưỡng từ thức ăn và các chất khác xâm nhập vào cơ thể, đồng thời giảm độc tính của chúng. Quá trình này được gọi là "trao đổi chất". Gan có khả năng làm suy yếu các chất độc như nicotin trong rượu và thuốc lá, hoạt động như một nhà máy hóa chất và tái chế của cơ thể con người.

Thuốc cũng được chuyển hóa tại gan nhờ vào các enzyme chuyển hóa. Các enzyme này thúc đẩy các phản ứng hóa học trong cơ thể, với hơn 2000 loại enzyme chuyển hóa khác nhau được tìm thấy ở gan. Một trong những enzyme quan trọng nhất là cytochrome P450 (CYP), chịu trách nhiệm chuyển hóa nhiều loại thuốc mà chúng ta sử dụng.

Khi thuốc được uống và hấp thụ, CYP ở gan sẽ thay đổi cấu trúc phân tử của thuốc, làm cho nó dễ hòa tan hơn trong nước. Điều này giúp thuốc dễ dàng bài tiết ra khỏi cơ thể qua nước tiểu và phân.

Trong quá trình chuyển hóa tại gan, một phần hoặc phần lớn hoạt tính của thuốc sẽ bị mất đi. Chỉ có lượng thuốc chưa mất hoạt tính mới đi vào máu và lưu thông khắp cơ thể để phát huy tác dụng. Hiện tượng này được gọi là “hiệu ứng vượt qua lần đầu”. Mức độ ảnh hưởng của hiệu ứng này khác nhau tùy theo loại thuốc; nếu quá lớn thì chỉ một lượng nhỏ dược chất sẽ lưu thông khắp cơ thể. Khi phát triển một loại thuốc mới, liều lượng và phương pháp sử dụng phải được xác định kỹ lưỡng dựa trên hiệu ứng này.

Ví dụ điển hình là nitroglycerin, dùng để điều trị chứng đau thắt ngực. Thuốc này có hiệu ứng vượt qua lần đầu rất lớn nên phần lớn bị chuyển hóa ở gan và mất tác dụng. Do đó, viên ngậm dưới lưỡi đã được phát triển để cho phép thuốc đi vào máu trực tiếp từ dưới lưỡi, tránh sự chuyển hóa ở gan.

Các dạng thuốc tiêm, thuốc đạn, miếng dán và thuốc mỡ cũng có tác dụng mà không cần phải qua gan. Vì không trải qua hiệu ứng đầu tiên nên chúng giữ nguyên thành phần hoạt tính của thuốc. Hơn nữa, các dạng tiêm và đặt vào máu ngay lập tức nên có tác dụng nhanh chóng.

Quá Trình Phân Phối Thuốc Trong Cơ Thể

Khi bạn uống thuốc, các thành phần hoạt chất sẽ được hấp thụ vào máu từ gan và sau đó phân phối đến các cơ quan khác nhau trong cơ thể. Quá trình này được gọi là "phân phối." Thông thường, chỉ sau khoảng 15 đến 30 phút kể từ khi uống thuốc, các hoạt chất sẽ bắt đầu đi vào dòng máu. Do kích thước nhỏ của các phân tử thuốc, chúng được hấp thu và chuyển hóa nhanh chóng hơn so với thức ăn, giúp chúng lưu thông khắp cơ thể một cách hiệu quả.

Thuốc di chuyển qua dòng máu và chỉ phát huy tác dụng khi đến đúng vùng bị ảnh hưởng. Có nhiều cơ chế hoạt động khác nhau của thuốc, nhưng phần lớn chúng sẽ liên kết với các thụ thể trên bề mặt tế bào tại vị trí mục tiêu. Các thụ thể này giống như "lỗ khóa," trong khi thuốc đóng vai trò như "chìa khóa" đặc biệt phù hợp với lỗ khóa đó. Khi chìa khóa và lỗ khóa khớp nhau hoàn hảo, thuốc sẽ phát huy hiệu quả điều trị.

Ví dụ điển hình là các loại thuốc kháng histamine dùng để điều trị bệnh sốt cỏ khô và viêm mũi dị ứng. Sau khi uống, thuốc kháng histamine sẽ đi qua dạ dày, ruột non và gan trước khi lưu thông trong máu đến toàn bộ cơ thể. Khi đến mũi - nơi bị ảnh hưởng bởi dị ứng - thuốc sẽ liên kết với các thụ thể mà histamine thường gắn vào. Histamine là chất gây ra triệu chứng sổ mũi và hắt hơi. Khi chìa khóa (thuốc kháng histamine) chặn lỗ khóa của thụ thể histamine, histamine không còn có thể gắn vào thụ thể nữa, dẫn đến việc giảm triệu chứng sổ mũi và hắt hơi.

Thuốc kháng histamine ngăn chặn tác dụng không mong muốn bằng cách chiếm lấy vị trí của histamine trên thụ thể. Tuy nhiên, cũng có những loại thuốc khác phát huy tác dụng tích cực khi chìa khóa vừa vặn với lỗ khóa đó. Ví dụ như adrenaline - một chất tự nhiên trong cơ thể có khả năng làm giãn ống phế quản. Isoprenaline là một loại thuốc có tác dụng tương tự adrenaline bằng cách gắn vào "thụ thể adrenaline," giúp giãn nở ống phế quản.

Vậy tại sao thuốc uống lại có tác dụng ở những vùng cụ thể? Điều này có vẻ kỳ diệu nhưng thực tế bí mật nằm ở cơ chế hoạt động của chiếc “chìa khóa và lỗ khóa” mà chúng ta vừa tìm hiểu.

Có một cơ chế quan trọng khác để thuốc có thể hoạt động hiệu quả, đó là "nồng độ trong máu". Đây là mức độ thuốc được hòa tan trong máu. Như đã đề cập trong Phần 1 và Phần 2 của cuốn sách "Hãy có những kiến thức đúng về thuốc", nếu nồng độ này quá thấp, thuốc sẽ không phát huy tác dụng rõ ràng. Ngược lại, nếu nồng độ quá cao, nguy cơ gặp phải tác dụng phụ sẽ tăng lên đáng kể.

Nói cách khác, để thuốc có thể hoạt động tốt nhất, nó cần phải duy trì ở mức nồng độ tối ưu trong máu - không quá thấp cũng không quá cao. Vì lý do này, cách sử dụng và liều lượng của mỗi loại thuốc được thiết kế sao cho nồng độ trong máu luôn ở mức phù hợp để đạt hiệu quả điều trị.

Dược sĩ Shingo Suzuki giải thích như sau: "Ví dụ, nếu bạn uống thuốc ba lần mỗi ngày vào buổi sáng, trưa và tối, nồng độ thuốc trong máu sẽ tăng lên sau khi uống vào buổi sáng nhưng sẽ giảm dần vào giữa trưa. Khi bạn uống liều thứ hai vào buổi chiều, nồng độ lại tăng lên nhưng rồi giảm xuống vào ban đêm. Do đó, bạn cần uống liều thứ ba vào buổi tối. Bằng cách duy trì nồng độ thuốc ổn định trong máu, tác dụng của thuốc sẽ kéo dài và các triệu chứng sẽ được cải thiện."

Nếu bạn uống hai liều cùng một lúc với mong muốn có tác dụng nhanh hơn, nồng độ trong máu sẽ tăng quá cao và có thể gây ra tác dụng phụ. Ngược lại, nếu bỏ qua một liều thì nồng độ trong máu sẽ giảm xuống quá thấp và không đạt được hiệu quả mong muốn. Do đó, việc tuân thủ đúng liều lượng và tần suất sử dụng là rất quan trọng để đảm bảo an toàn và hiệu quả khi dùng thuốc.

Quá Trình Bài Tiết Thuốc Trong Cơ Thể

Một yếu tố quan trọng trong việc sử dụng thuốc là đảm bảo chúng được bài tiết ra khỏi cơ thể sau khi đã hoàn thành nhiệm vụ điều trị. Khi thuốc đã phát huy tác dụng, chúng sẽ được thận lọc và đào thải dưới dạng nước tiểu. Thận đóng vai trò quan trọng trong việc lọc máu và sản xuất nước tiểu.

Tuy nhiên, không phải tất cả thuốc đều được thải ra ngoài cùng một lúc. Một phần của thuốc sẽ được bài tiết qua nước tiểu, trong khi phần còn lại tiếp tục lưu thông trong máu. Sau đó, chúng sẽ đến gan để chuyển hóa thành dạng hòa tan trong nước, rồi quay trở lại máu và tiếp tục hành trình qua cơ thể trước khi được thận lọc và bài tiết qua nước tiểu. Quá trình này có thể lặp đi lặp lại nhiều lần cho đến khi thuốc hoàn toàn rời khỏi cơ thể. Ngoài ra, một số loại thuốc còn có thể đi vào ruột non cùng với mật do gan sản xuất và được bài tiết qua phân.

Nếu chức năng gan hoặc thận bị suy giảm, quá trình chuyển hóa và bài tiết thuốc có thể không diễn ra bình thường. Ở những người có chức năng gan và thận kém, thuốc có thể không được chuyển hóa hoặc bài tiết đầy đủ, dẫn đến nguy cơ quá liều hoặc tác dụng phụ ngay cả khi dùng liều lượng bình thường. Đặc biệt ở người cao tuổi, chức năng gan và thận thường suy giảm theo thời gian. Do đó, họ cần tham khảo ý kiến dược sĩ khi mua các loại thuốc không kê đơn để tránh các biến chứng không mong muốn.

Thuốc đi vào cơ thể qua đường miệng với mục đích chữa bệnh và giảm triệu chứng. Chúng di chuyển qua dạ dày, ruột non, gan, máu và thận trước khi bị đào thải dưới dạng nước tiểu (hoặc phân). Vì là chất ngoại lai đối với cơ thể nên sau khi hoàn thành nhiệm vụ của mình, thuốc cần phải được loại bỏ hoàn toàn khỏi hệ thống sinh học của con người.

Cuối cùng, mặc dù người bệnh có thể không nhận ra quá trình này đang diễn ra nhưng cơ thể họ sẽ dần hồi phục về trạng thái ban đầu nhờ sự biến mất âm thầm của các chất thuốc sau khi đã thực hiện xong sứ mệnh điều trị của mình. Đây chính là cách mà hành trình của một viên thuốc kết thúc trong cơ thể con người.

Chức năng của các cơ quan chính liên quan đến y học

Dạ dày

Dạ dày là một cơ quan có hình dạng giống như túi, kết nối giữa thực quản và ruột. Nhiệm vụ của nó bao gồm việc lưu trữ tạm thời thức ăn, tiêu hóa thức ăn và từ từ chuyển thức ăn đã được tiêu hóa đến ruột thông qua quá trình nhu động ruột. Dạ dày chứa axit dạ dày mạnh và enzyme tiêu hóa gọi là pepsin, giúp phân giải protein và hỗ trợ quá trình tiêu hóa. Thuốc uống qua đường miệng thường được hòa tan trong dạ dày trước khi chuyển đến ruột non để hấp thụ.

Ruột non

Ruột non bao gồm ba phần chính: tá tràng, hỗng tràng và hồi tràng. Đây là cơ quan dài nhất trong cơ thể con người, có chiều dài từ 5 đến 7 mét và uốn lượn trong khoang bụng.

Sau khi thức ăn được tiêu hóa ở dạ dày, quá trình tiêu hóa tiếp tục diễn ra ở ruột non, nơi các chất dinh dưỡng được hấp thụ.

Tương tự như vậy, phần lớn các loại thuốc cũng được hấp thụ tại ruột non. Những gì không được hấp thu sẽ di chuyển đến ruột già ở cuối ruột non và được bài tiết dưới dạng phân. Ngoài vai trò tiêu hóa và hấp thu, ruột non còn có chức năng quan trọng trong hệ miễn dịch.

Gan

Gan là cơ quan lớn nhất trong cơ thể con người. Nó có nhiều chức năng quan trọng như phân giải và loại bỏ các chất độc hại và thuốc, dự trữ dưỡng chất, cũng như sản xuất và tiết ra mật để hỗ trợ quá trình tiêu hóa. Gan đóng vai trò thiết yếu trong việc xử lý thuốc, nhờ vào sự hiện diện của một lượng lớn enzyme chuyển hóa và các phản ứng hóa học liên tục diễn ra tại đây. Do đó, gan thường được ví như "nhà máy hóa chất" của cơ thể. Các loại thuốc uống vào sẽ được gan phân giải và giải độc (chuyển hóa), sau đó mới lưu thông trong máu khắp cơ thể.

Quả thận

Quả thận là một cơ quan có kích thước tương đương với nắm tay và hình dạng giống như hạt đậu fava. Mỗi người có hai quả thận, nằm ở hai bên cơ thể, hơi cao hơn vùng thắt lưng. Chức năng chính của thận là lọc máu và sản xuất nước tiểu, giúp loại bỏ các chất thải và muối ra khỏi cơ thể qua đường tiểu. Ngoài ra, hầu hết các loại thuốc uống cũng được đào thải qua thận dưới dạng nước tiểu. Thận còn đảm nhiệm nhiều vai trò quan trọng khác như duy trì cân bằng chất lỏng trong cơ thể, tiết ra các hormone liên quan đến máu và huyết áp, kích hoạt vitamin D cần thiết cho xương và đóng góp vào việc duy trì sức khỏe tổng thể của cơ thể.

Ts Akihiro Koide

Ông Shingo Suzuki

Theo daiichisankyo

 

 

Bài viết chỉ nhằm mục đích cung cấp thông tin và không thay thế cho tư vấn chuyên môn. Nếu có nghi ngờ hãy tham khảo ý kiến của chuyên gia.

 

 

GỌI NGAY 0908 844 224

ĐỂ ĐƯỢC TƯ VẤN THÊM VỀ SẢN PHẨM

HÀNG NHẬT ICHIBAN

Email: hangnhatichiban@gmail.com

 Sky Garden PMH, Q. 7, TP. HCM